Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti – son sutka ərzində günəş aktivliyi 03/10:45 UTC-də  GOES-18 (Geostationary Operational Environmental Satellite- Ətraf mühitin operativ geostasionar peyki)  ilə müşahidə olunmuş M7.2 impulsiv alışması hesabına yüksək aktiv səviyyədə olmuşdur. Görünən diskdə səkkiz günəş ləkə qrupu qeydə alınmışdır. Fon rentgen şüalanma seli aşağı C sinif səviyyəsində qalmaqdadır. 3293 (N13E35; Dhc/beta-delta) oblastında 03/09:27 UTC -də və sonuncu 03/13:50 UTC -də olmaqla M sinif (R1-R2, zəif, radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilən) alışmalar və onların içərisində ən böyük M7 alışması baş vermişdir. Bu alışma ləkə qrupunda yerdəyişməyə və maqnit sürüşməyə səbəb olmuş, nəticədə alışma aktivliyi azalmışdır. 3296 (N16E49; Dai/beta) oblastı genişlənmiş, yalnız C sinif alışmalar və optik subalışmalar vermişdir. 3297 (N08E64; Dki/beta) oblastı tam olaraq görüş sahəsinə daxil olmuş, böyük sahəsi ilə müşahidə edilmişdir. 3288 (S22W82; Eso/beta) oblastı əvvəlki delta kosfiqrasiyasını itirmişdir. Digər oblastlar stabil və ya qeyriaktiv olmuşdur. LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafı vasitəsi ilə hər hansı aktivliyə malik CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) müşahidə olunmamışdır.

Kosmik hava proqnozu – 04-06 may tarixləri üçün günəş aktivliyinin aktiv səviyyədə olacağı, C sinif  rentgen şüalanma selinin fon səviyəsində saxlanacağı, müəyyən ehtimalla M (R1-R2) sinif alışmaların və kiçik ehtimalla X (R3-güclü) sinif alışmaların baş verə biləcəyi proqnozlaşdırılır. 06 may tarixindən M sinif alışmaların ehtimalı azalacaqdır.

Günəşdən  gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – Günəşdən gələn enerjiləri 2 Mevolan elektron seli parametrləri yüksək səviyyədə olmuş, 03/15:45 UTC -də pik səviyyəyə qalxmışdır.  Enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton selinin parametrləri isə fon səviyyəsində olmuşdur.

04-06 may tarixlərində enerjisi 2 Mev olan elektron selinin parametrlərinin qiyməti yüksək səviyyədə olacaqdır. Enerjisi 10 Mev olan proton seli parametrlərinin isə fon səviyəsində qalacağı ehtimal olunur. Lakin 3288 oblastında olan hadisələrlə bağlı 04 may tarixində S1(minor) geomaqnit qasırğa olması proqnozlaşdırılır. 05 tarixində bu oblast limb arxasına keçəcək, enerjili günəş protonları riskini azaldacaqdır.  

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsirinin azalması səbəbindən günəş küləyi paramerləri aşağı səviyyədə olmuşdur. Ümumi maqnit sahəsi 5-6 nTl qeydə alınmış,  Bz -in istiqamətində kiçik dəyişiklik müşahidə olunmuşdır. Günəş küləyi plazmasının sürəti 475 km/s ilə 425 km/s aralığında dəyişmişdir. 04-06 may tarixlərində CH HSS zəif təsiri qalacaq və günəş küləyi parametrləri fon səviyyəsində olacaqdır. Müsbət qütblü təcrid olunmuş CH HSS 06 may tarixində günəş küləyi mühitinə təsir edə bilər.

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu –ötən period ərzində geomaqnit sahə sakit səviyyədə olmuşdur.

Mövcud CH HSS-in mümkün təsiri nəticəsində 04 may tarixində geomanit sahə sakit halda və ya qeyristabil halda ola bilər. 05-06 may tarixləri üçün CH HSS təsirlərinin mümkünlüyü ehtimal olunur və geomaqnit sahənin qeyristabil səviyyədə olacağı proqnozlaşdırılır.  Hazırda geomaqnit qasırğanın gücünü göstərən Kp əmsalı 3-dir. Maqnit qasırğaların baş vermə ethimalı çox aşağı olmaqla 1-10% arasındadır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 04 may 2023-ci il tarixində C sinif alışmaların baş vermə ehtimalı 99%, M sinif alışmalar üçün 55% və X sinif alışmalar üçün isə 15% -dir.

Kp əmsalı: 04-06 may 2023-cü il tarixi üçün Kp əmsalı 1-3 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:    X1.2 -             29 mart 2023

Son M sinif alışma:   M2.2 -             03 may 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp8(G4) –       24 aprel 2023

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration - Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 Ao (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı.		Şəkil 2.  İonlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 Ao-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı.
Şəkil 3. Sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda Günəşin şəkli.		Şəkil 4. Günəşin qaynayan səthindən gələn işıq 304 Ao-də (HeII) dalğa uzunluğunda Günəşin şəkli. Bu spektral xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Kənarlarda protuberanslar meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı bu şəkillərdə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil ) - Günəşdə maqnit sahəsinin dəyişməsi.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. 04-06 may 2023-cü il tarixləri üçün Yerdə maqnit qasırğanın loqarifmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 1-3 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html