Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti –son üç sutka ərzində Günəş aktivliyi iki X sinif və onlarla M sinif alışma hesabına aktiv halda olmuşdur. Bu periodda rentgen şüalanmaları, eləcədə alışmaların intensivliyi və tezliyi artmışdır. 3663 (N26W31, Fkc/beta-gamma-delta) oblastında 06:01 UTC-də X1.3/1b və 11:54 UTC-də X1.2/1b alışması baş vermişdir. 3664 (S19E14, Ekc/beta-delta) oblastı sahəsini və ləkələrin sayını artıraraq üç R1 (nəzərə alınmayan zəif) hadisəsi yarada bilmişdir. Yeni  3668 (S17E29, Cao/beta) oblastı genişlənmiş, 3669 (S08E43, Hrx/альфа) oblastı isə sakit olmuşdur. 23:27 UTC-dən başlayaraq SOHO/LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2- koronoqrafında şəkillər alınmağa başlamışdır. Elektrik enerjisinin kəsildiyi dövrdə baş verən TKA (Tac Kütlə Atılması -Coronal Mass Ejection –CME)-lar analiz edilmiş, Yerə yönələn TKA aşkar edilməmişdir.

Kosmik hava proqnozu – 06-11 may 2024-cü il tarixləri üçün günəş aktivliyinin aktiv səviyyədə qalacağı, 3663 və 3664 oblastlarının aktiv olması səbəbindən müəyyən ehtimalla M sinif (R1-R2-minor-radiodalğaların yayılmasını zəif əngəlləyə bilən) və X (güclü) sinif alışmaların olacağı proqnozlaşdırılır.

Günəşdən gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəşdən gələn enerjiləri 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri normal və ya yüksək səviyyədə olmuşdur. Enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri fon səviyyəsindən yüksək olmuşdur.

06-11 may 2024-cü il tarixlərində enerjisi 2 Mev olan elektron seli parametrləri normal və ya yüksək səviyyədə, enerjisi 10 Mev olan proton seli parametrləri isə fon səviyyəsindən yüksək olacaq, S1(minor) səviyyəsinə qalxacaqdır.  

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən gün ərzində 03 may tarixində baş vermiş TKA səbəbindən və müsbət qütblü CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsiri ilə günəş küləyi parametrlərinin artması müşahidə edilmişdir. Günəş küləyinin sürəti 300-390 km/s intervalında dəyişmişdir. Ümumi maqnit sahəsi 14 nT kimi artmış,  Bz komponenti -12 nT qeydə alınmışdır.  

Günəş küləyi parametrlərinin dəyişməsində  03 may tarixində baş vermiş TKA -nın və CH HSS təsiri müşahidə olunacaqdır. Günəş küləyi parametrləri 06-07 may tarixlərində daha kəskin dəyişə bilər.  

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu – geomaqnit sahə sakit səviyyədən aktiv səviyyəyə keçəcəkdir. Bu 06 may saat 12 radələrinədək müşahidə ediəcəkdir.

06-08 may tarixlərində geomaqnit sahə əsasən aktiv olacaqdır. Geomaqnit sahə G1-G2 geomaqnit qasırğa səviyyəsində olacaqdır. 07 may tarixində daha bir GH HSS daxil olması proqnozlaşdırılır. Yüksək coğrafi enliklərdə aktivlik daha çox müşahdə olunacaqdır. CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) daxil olması ilə geomaqnit sahə aktiv hala daxil ola bilər. 08 may tarixindən geomaqnit sahə sakit halda olacaqdır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 06 may 2024-cü il tarixində C sinif alışmalar üçün 99%, M sinif alışmalar üçün 90% və X sinif alışmalar üçün isə 50% -dir.

Kp əmsalı: 06-11 may 2024-cü il tarixində Kp əmsalı 1-5 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:   X1.2 -              05 may 2024

Son M sinif alışma:   M1.6 -            06 may 2024

Son maqnit  qasırğa: Kp7(G2) –      02 may 2024

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration -Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continium İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarıfmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 06-11 may 2024-cü il tarixləri üçün 1-5 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html