Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti –son üç gün ərzində M sinif alışmalar hesabına Günəş aktivliyi orta səviyyədə olmuşdur. Bu alışmalardan ən böyük 15/05:23 UTC-də M2 alışması olmuşdur. 3226 (N11E06, Dki/Бета-Дельта) oblastı görünən günəş diskində ən böyük və ən mürəkkəb oblast olaraq qalmaqdadır. Bu oblast çoxlu C sinif alışmalara səbəb olmuşdur. 15/02:59 UTC-də baş verən ən böyük alışma C7.3 səviyyəsində olmuşdur. 3225 (S20W34, Cro/Beta) oblastı ləkələr arasında əlaqə itdiyinə görə parçalanma mərhələsindədir. SOHO/LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafında 15/02:00 UTC-də bu oblastdan gələn qalıq CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) müşahidə olunmuşdur. Analiz və modelləşmə Yerə yönələn CME-nin Yerə 17 fevral 2023- cü il tarixi üçün yaxınlaşacağını göstərir.

Kosmik hava proqnozu – 16 fevral 2023 -cü il tarixlərinədək günəş aktivliyi azalacaq, aşağı səviyyəyə düşəcəkdir. Bu halda belə 18 fevral tarixinədək müəyyən ehtimalla izolə olunmuş M (R1-R2, zəif radiokəsilmələr) sinif alışmaların baş verə bilər.

Günəşdən gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu -Günəşdən gələn 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri normal səviyyə ilə yüksək səviyyə arasında, enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri isə fon səviyyəsində olmuşdur.  

18 fevral 2023-cü il tarixinədək Günəşdən gələn enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrlərinin fon səviyyəsində, 2 Mev enerjili elektron seli parametrlərinin isə CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar)  təsiri nəticəsində normal səviyyə ilə yüksək səviyyədə arasında olacağı proqnozlaşdırılır.

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəş küləyinin parametrləri zəif CME təsirininin olduğunu göstərmişdir. Ümumi maqnit sahəsi 6 nTl-dək yüksəlmiş, ortalama 10 nTl, pik 13nTl olmuşdur. Bz komponenti -11 nTl, Günəş küləyinin sürəti isə mühit səviyyəsində 350-315 km/s intervalında olmuşdur.

Günəş küləyi parametrləri 16-18 fevral 2023-cü il tarixlərində saxlanacaq, sonra zəifləyərək aşağı səviyyəyə düşəcəkdir. 17 fevral 2023 tarixində yaxınlaşan CME günəş aktivliyini artıracaq və bu 18 fevral tarixində də müşahidə olunacaqdır.

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu – Geomaqnit sahə CME təsiri ilə G1(zəif-mülayim) maqnit qasırğa səviyyəsindədir.

16 fevral 2023-cü il tarixində geomaqnit səviyyə G1 (mülayim) qasırğa səviyyəsinə çatacaq, sonradan qərarlaşmamış sakit səviyyədə olacaqdır. 17 fevral  2023-cü il tarixində günün sonu üçün geomaqnit sahə yüksələcək, G1(mülayim) geomanit qasırğa səviyyəsində olacaqdır. 18 fevral 2023-cü il tarixi üçün geomaqnit səviyyənin yüksəlib G2(orta) maqnit səviyyəyə çatması ehtimal olunur.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 16 fevral 2023-cü il tarixində C sinif alışmalar üçün 95%, M sinif alışmalar üçün 45% və X sinif alışmalar üçün isə 10% -dir.

Kp əmsalı: 16-18 fevral 2023-cü il tarixində Kp əmsalı 2-6 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:   X1.1 -             11 fevral 2023

Son M sinif alışma:  M1.1 -              15 fevral 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp5(G1) –      15 yanvar 2023

 Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration -Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmace (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarıfmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 16-18 fevral 2023-cü il tarixləri üçün 2-6 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html