Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti –son üç gün ərzində Günəş aktivliyi yüksək həddə çatmışdır. 3191 (N13E40, Dac/beta-qamma) oblastında 15/03:42 UTC-də baş vermiş M6/Sf (R2 -təsirli) güclü M sinif alışma baş vermişdir. Bu alışma ilə əlaqədar 15/03:48 UTC-də SOHO/LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafında alınan şəkillərdə sürəti təqribən 223km/s olan CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) müşahidə olunmuşdur. Müşahidə və analiz göstərmişdir ki, bü alışmanın Yerə yönələn komponent olmamışdır. 3182 (S17W60, Day/beta-delta) oblastında 14/20:21 UTC-də M3.5 (R1-minor) və ardıcıl olaraq 14/21:00 UTC-də M4.6 (R1-minor) M sinif alışmalar baş vermişdir. Burada da SOHO/LASCO C2 koronoqrafında CME müşahidə olunmuşdur. Analiz göstərmişdirki, yaranan CME-in 19 yanvar 2023 tarixində Yerə sürüşkən təsiri ola bilər. 3190 (S12E45, Eco/beta) oblastı 15/14:31 UTC-də M4.8/2b alışması vermişdir. 3188 (S24E21, Dri/beta), 3194 (S22E37, Cro/beta), 3193 (S22W31, Cro/beta), 3192 (N19E49, Dac/beta-gamma) və 3191 oblastları nisbətən genişlənmişlər. Mövcud koronoqraflarda Yerə yönəlmiş potensial CME müşahidə olunmamışdır.

Kosmik hava proqnozu – 16-18 yanvar 2023 -cü il tarixlərində müəyyən ehtimalla M (R1-R2, zəif radiokəsilmələr) və çox kiçik ehtimalla X (R3 -radiodalğaların yayılmasında güclü maneələr) sinif alışmaların baş verə bilər.

Günəşdən gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu -Günəşdən gələn 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri aşağı səviyyə ilə yüksək səviyyə arasında olmuşdur. Enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri isə fon səviyyəsində olmuşdur.  

15-17 yanvar 2023 tarixlərində Günəşdən gələn enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrlərinin fon səviyyəsində - S1(zəif) günəş radiasiya qasırğası səviyyəsindən aşağı səviyyədə olacağı, 2 Mev enerjili elektron seli parametrlərinin isə 16 yanvar 2023 tarixində normal səviyyə ilə orta səviyyə arasında, 17-18 yanvar 2023 tarixlərində isə orta səviyyə ilə CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar)  təsiri nəticəsində yüksək səviyyədə olacağı proqnozlaşdırılır.

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəş küləyinin parametrləri 11 yanvar tarixində Günəşi tərk edən CME -nin təsirini göstərmişlər. Ümumi maqnit sahəsi 14 nTl, Bz parametri +7/-10nTl olmuşdur.  Günəş küləyinin sürəti isə 415-520 km/s intervalında olmuşdur.

Günəş küləyi parametrlərinin zəif artımı 16 yanvar 2023 tarixindən CME-nin təsirinin azalması hesabına fon səviyyəsinə düşəcəkdir. 17-18 yanvar 2023 tarixində tamamilə fon səviyyəsində olacaqdır.

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu – Geomaqnit sahə G1(mülayim) geomaqnit qasırğa səviyyəsində olmuşdur. 15 yanvar 2023 tarixinədək bu hal saxlanmışdır, qeyristabil olmuşdur.

16 yanvar 2023 -cü il tarixində G1(mülayim) geomaqnit qasırğa səviyyəsi bir sıra müddətlərdə saxlanacaqdır. 17 yanvar tarixindən etibarən Günəş küləyinin fon səviyyəsinə qayıtması ilə  əlaqədar geomaqnit sahə də sakit səviyədə olacaqdır. 18 yanvar tarixindən CH HSS təsiri nəticəsində geomaqnit sahə sakit səviyyə ilə qeyristabil səviyyə aralığında olacaqdır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 16 yanvar 2023-cü il tarixində C sinif alışmalar üçün 99%, M sinif alışmalar üçün 55% və X sinif alışmalar üçün isə 15% -dir.

Kp əmsalı: 16-18 yanvar 2023-cü il tarixində Kp əmsalı 1-3 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:   X1.0 -             10 yanvar 2023

Son M sinif alışma:  M4.8 -              15 yanvar 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp5(G1) –       04 yanvar 2023

 Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration -Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmace (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil ) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarıfmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 16-18 yanvar 2023-cü il tarixləri üçün 1-3 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html