Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti – ötən üç sutka ərzində Günəş aktivliyi aşağı  səviyyədə olmuşdur. Ən böyük alışma 3435 (N10E60, Дао/beta) oblastında 17/1621 UTC -də C3.5 alışması olmuşdur. 17/1624 UTC -də bu alışma ilə əlaqədar ilk olaraq SOHO LASCO/C2-da alınan şəkillərdə TKA (Tac Kütlə Atılması -Coronal Mass Ejection – CME)– müşahidə edilmişdir. Bu TKA -nın Yerə istiqamətlənmiş komponentinin olmaması müəyyən edilmişdir. 3429 (N11W36, Cao/beta) oblastı dağılmağa davam  etmiş,  3433 (N28W04, Cao/beta), 3425 (N23W75, Cao/beta) və  3435 oblastları isə bir qədər genişlənmişlər. SOHO LASCO/C2-də günəşin cənub-qərb limb kvadrantında 17/12:00 UTC-dən başlayaraq əmələ gələn ilgəkdən sonra zəif TKA  müşahidə olunmuşdur. Hadisənin modelləşdirilməsi davam etdirilir. Yeni 3436 (N19W22, Cao/beta) oblastı sıraya alınmışdır. Yerə yönəlmiş digər TKA (Tac Kütlə Atılması -Coronal Mass Ejection – CME)– müşahidə olunmamışdır.

Kosmik hava proqnozu -18-25 sentyabr 2023-cü il tarixləri üçün günəş aktivliyi aşağı səviyyədə qalacağı və  kiçik ehtimalla M sinif (R1-R2-minor-radiodalğaların yayılmasını zəif əngəlləyə bilən)  alışmaların olacağı proqnozlaşdırılır.

Günəşdən  gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəşdən gələn 2 Mev enerjili elektron selinin parametrləri normal səviyyədə,  enerjiləri 10 Mev olan proton seli parametrləri  isə fon səviyyəsində  olmuşdur.

18-25 sentyabr 2023 -cü il tarixləri üçün enerjisi 2 Mev olan elektron seli parametrlərinin  CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsiri ilə yüksək səviyyədə, 10 Mev-dən böyük enerjilərə malik proton seli parametrlərinin isə fon səviyyəsində  olacağı proqnozlaşdırılır. 

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəş küləyi parametrlərini ölçən DSCOVR (Deep Space Climate Observatory –Dərin kosmik mühit observatoriyası – Günəş Yer sistemində L1 nöqtəsində yerləşən, Yer və kosmik havanı müşahidə edən, günəş küləyi və planetlərarası maqnit sahəsi haqqında real zamanda məlumatları verən kosmik aparat) peykindən çəkilən şəkillərə əsasən müsbət qübtlü CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsiri və 14 sentyabrda günəşi tərk etmiş TKA Yerə mümkün yaxınlaşması ilə parametrlər keçid halında olacaqdır. Günəş küləyi parametrlərin artması təqribən 17/01:50 UTC-dən başlamışdır.

Günəş küləyinin sürəti 17/03:00 UTC-dən sonra 500 km/s kimi artmış, günün sonunda 400 km/s-ə enmişdir. Planetlərarası ümumi maqnit sahəsi isə 5 nTl olmuş, sonra 10 nTl kimi artmışdır. Bz əsasən şimala istiqamətlənmiş və  -9nTl olmuşdur.

18 sentyabr tarixindən günəş küləyi parametrləri normal qiymətlər alacaqdır. 19 sentyabr tarixində parametrlər güclənəcək və bu 20 sentyabr tarixinədək  davam edəcəkdir. Sonrakı günlərdə günəş küləyi parametrləri normallaşacaqdır.

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən gün ərzində geomaqnit sahə zəif TKA təsiri altında sakit səviyyə ilə aktiv səviyyə arasında olmuşdur. 17/0232 UTC-də Kanberrada (Aavstraliya) olan maqnetometrdə geomaqnit impuls 24nTl qeydə alınmışdır.

18-19 sentyabr tarixləri üçün geomaqnit sahə sakit və ya qeyristabil səviyyədə olacaqdır. 16 sentyabr tarixində günəşi tərk etmiş TKA nəticəsində 19-sentyabr tarixində G1 (mülayim) və G2 (orta) maqnit qasırğanın olması ehtimal olunur. 20 sentyabr tarixində günəş küləyi parametrlərinin fon səviyyəsində olacağı proqnozlaşdırılır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 18 sentyabr 2023-cü il tarixində C sinif alışmalar üçün 95%, M sinif alışmalar üçün 25% və X sinif alışmalar üçün isə 5% -dir.

Kp əmsalı: 18-25 sentyabr 2023-cü il tarixlərində Kp əmsalı (proqnozlaşdırılan geomaqnit şərait) ortalama 1-4 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:   X1.51 -          07 avqust 2023

Son M sinif alışma:   M3.3 -          16 sentyabr 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp6-(G2) –    12 sentyabr 2023

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration -Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2. Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmace (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil ) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarıfmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 18-21 sentyabr 2023- cü il tarixləri üçün 1-5 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html