Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti – son 24 saat ərzində günəş aktivliyi aşağı səviyyədə, Günəş səthində olan 8 oblastın əksəriyyəti parçalanma mərhələsində olmuşdur. 3283 (S21E20, Cro/beta)  oblastı daha aktiv olmuş, C (Yerə praktik olaraq təsir edə biməyən) sinif alışmalar vermişdir. Hazırda cənub-qərb limbdə olan 3280(S08, L=116) oblastı bu alışmalar içərində ən böyük alışma vermişdir. 16/00:00-UTC-də şimal qərb kvadrantda LASCO (Large  Angle Specrtoçetric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafı vasitəsi ilə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) müşahidə olunmuşdur. Yavaş hərəkət edən bu CME-nin 20 aprel tarixində Yerə yaxınlaşacağı ehtimal olunur.

Kosmik hava proqnozu – 19-21 aprel 2023-cü il tarixləri üçün günəş aktivliyinin aşağı səviyyədə olacağı, müəyyən ehtimalla M (R1-R2, zəif, radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilən) və kiçik ethimalla X (güclü) alışmaların baş verəcəyi proqnozlaşdırılır.

Günəşdən  gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – Günəşdən gələn enerjiləri 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri normal səviyyədə ilə orta səviyyə arasında, enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri fon səviyyəsində olmuşdur.

19-21 aprel tarixləri üçün enerjisi 2 Mev olan elektron selinin parametrlərinin qiyməti  normal səviyədən yüksək səviyyəyə qalxacağı, enerjisi 10 Mev olan proton seli parametrlərinin isə bütün period ərzində fon səviyəsində qalacağı ehtimal olunur.  

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsiri və yaranan CME nəticəsində Günəş küləyinin parametrləri fon səviyyəsindən yüksək səviyyəyə qalxmışdır.  Ümumi maqnit sahəsi 20 nTl,  Bz  şimala istiqamətlənməklə -17nTl olmuşdur. Günəş küləyi plazmasının sürəti 450 km/s-dən 600 km/s-ə yüksəlmişdir.

19-21 aprel tarixlərində CME təsiri davam edəcəkdir. 16 aprel tarixində baş vermiş CME təsiri 20 aprel tarixində günün əvvəlində (gecə 0-3 radələrində) özünü göstərmiş və bu təsir 21 aprel tarixnədək hiss olunacağı ehtimal olunur.

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu –ötən gün geomaqnit sahə sakit səviyyədə olmuş, sonradan CME təsiri ilə aktiv səviyyəyə yüksəlmişdir.

19 aprel tarixində sutkanın ilk yarisi üçün G1(mülayim) maqnit qasırğa gözlənilir. Geomaqnit sahənin aktiv halının 20 aprel tarixi üçün günün ikinci yarısınadək davam edəcəyi ehtimal olunur. Sonrakı tarixlərdə geomaqnit sahə fon səviyyyəsinə qayıdacaqdır. 16 aprel tarixində yaranmış CME-nin təsiri 21 aprel tarixində təsir edəcəyi ehtimal olunur. 27-30 aprel tarixləri üçün (kp=5) müxtəlif vaxtlarda mülayim geomaqnit qasırğa olma ehtimalı vardır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 19 aprel 2023-ci il tarixində C sinif alışmalar üçün 99%, M sinif alışmalar üçün 40% və X sinif alışmalar üçün isə 10% -dir.

Kp əmsalı: 19-21 aprel 2023-cü il tarixi üçün Kp əmsalı 2-4 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:    X1.2 -             29 mart 2023

Son M sinif alışma:   M1.5 -             14 aprel 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp8(G4) –       24 mart 2023

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration - Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmace (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarifmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 19-21 aprel 2023-cü il tarixləri üçün 2-4 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html