Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti –son üç gün ərzində Günəş aktivliyi aşağı-orta səviyyədə olmuşdur. 3235 (N19W34, Cao/beta) oblastı 26/12:00 UTC -də, ötən üç gün ən böyük C5 alışması vermişdir. 3234 (N25W09, Ekc/Beta-Delta) oblastında 26/1923 UTC-də C2 alışması olmuşdur. Digər oblastlar əsasən stabil və ya dağılma mərhələsində olmuşlar. 25/19:44 UTC -də baş vermiş M6 alışması nəticəsində yaranan CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması)  dəqiq araşdırılmış, müəyyən edilmişdir ki, o yerə istiqamətlənmişdir. 27 fevral tarixində Yerə çatacaq və bu təsir 28 fevral tarixinədək davam edəcəkdir. SOHO/LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafında Yerə yönəlmiş digər CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) müşahidə olunmamışdır.

Kosmik hava proqnozu – 27 fevral- 01 mart 2023 -cü il tarixlərində müəyyən ehtimalla M (R1-R2, Minor-zəif radiokəsilmələr) və çox kiçik ehtimalla X (R3 -radiodalğaların yayılmasında güclü maneələr) sinif alışmaların baş verə bilər.

Günəşdən gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu -Günəşdən gələn 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri normal səviyyə ilə yüksək səviyyə arasında olmuş, 26/04:40 UTC -də parametrlərin qiyməti pik həddə çatmışdır. 25/21:10 UTC-də M6.3 alışmasından sonra enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri isə fon səviyyəsindən yüksək olmuşdur.  

Proton hadisələri 27 fevral tarixi üçün davam edəcəkdir. 27-28 fevral tarixləri üçün 2 Mev enerjili elektron sel parametrləri 24-25 fevral tarixlərində baş vermiş CME təsirində yaranan CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar)  effektləri nəticəsində normal səviyyə ilə yüksək səviyyədə arasında olacağı proqnozlaşdırılır.

 Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda Günəş küləyinin parametrləri CH HSS -in mənfi təsirlərinin olduğunu göstərmişdir.  Ümumi maqnit sahəsi 21nTl olmuş, bu zaman Bz -18nTl-ə enmişdir. Günəş küləyinin sürəti isə 450 km/s-dən 515 km/s-ə yüksəlmişdir.  26/18:45 UTC-də DSCOVR kosmik peyki planetlərarası şok qeydə almışdır: günəş küləyinin sürəti 700 km/s yüksəlmiş, temperaturun artması müşahidə olunmuşdur. 26/19:25 UTC-də maqnit observatoriyalar 34 nTl olmaqla maqnit impuls qeydə almışlar.

24 fevral tarixində CHS və CME yaraması ilə Günəş küləyi parametrləri fon səviyyəsinə qayıdacaqdır. 27 fevral tarixində əvvəl baş vermiş CME təsiri ilə parametrlər fon səviyyəsində olacaqdır.  

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu – 24 fevral tarixində baş vermiş CME təsirindən geomaqnit sahə G2 (orta) qasırğa səviyyəsinə yüksəlmişdir.

27 fevral tarixi üçün geomat sahənin G2 (orta) geomaqnit qasırğa səviyyəsində olacağı, 28 fevral tarixi üçün saxlanacağı, 01 mart tarixində qeyristabil-aktiv səviyyədə olacağı proqnozlaşdırılır.  fevral tarixində geomaqnit sahə əsasən sakit olacaqdır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 27 fevral 2023-cü il tarixində C sinif alışmalar üçün 99%, M sinif alışmalar üçün 65% və X sinif alışmalar üçün isə 15% -dir.

Kp əmsalı: 27 fevral 01 mart 2023-cü il tarixində Kp əmsalı 3-6 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:   X2.28 -             17 fevral 2023

Son M sinif alışma:  M6.35 -             25 fevral 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp5(G1) –        16 fevral 2023

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration -Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici günəş radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 A (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı göstərilmişdir.		Şəkil 2.  Şəkildə ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 A-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı göstərilmişdir.
Şəkil 3. Şəkildə Günəş, sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda göstərilmişdir		Şəkil 4. Şəkildə Günəş, qaynayan səthindən gələn işıq 304 A-də (HeII) dalğa uzunluğunda göstərilmişdir. Bu xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Protuberanslar kənarlarda meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı şəkildə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil ) - şəkil Günəş maqnit sahəsinin dəyişməsini göstərir.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. Maqnit qasırğanın loqarifmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 27 fevral -01 mart 2023-cü il tarixləri üçün 3-6 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html