Bakı Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi

Kosmik havanın hazırki vəziyyəti – son 24 saat ərzində günəş aktivliyi 3288 (S23W07, Eки/beta-qamma-delta) oblastında 27/11:14 UTC-də baş vermiş M1.8 alışması hesabına aktiv səviyyəyə yüksəlmişdir. Aralıq və son mərhələdə olan ləkələrdə də böyümə müşahidə olunmuşdur. 3291 (N09W02, Cro/beta) oblastı da hesabat periodunda qısmən genişlənmişdir. Digər aktiv oblastlar stabil və ya parçalanma mərhələsində olmuşlar. N11E56 oblastı yaxınlığında 27/01:53 UTC-də baş vermiş DST (Disappearing Solar Filament-itməkdə olan günəş flamenti-ip) səbəbindən yaranan CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) bir müddət sonra  27/02:24 UTC-də SOHO-NASA C2 (Solar and Heliospheric Observatory-Günəş və heliosferik rəsədxana) koronoqrafında müşahidə edilmişdir. Modelləşdirilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, CME Yer orbitindən arxada yerləşir. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) C2 koronoqrafı vasitəsi ilə hər hansı aktivliyə malik digər CME müşahidə olunmamışdır.

Kosmik hava proqnozu – 30 aprel tarixinədək günəş aktivliyinin aşağı səviyyədə olacağı, kiçik ehtimalla M (R1-R2, zəif, radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilən) alışmaların baş verə biləcəyi proqnozlaşdırılır.

Günəşdən  gələn yüklü zərrəciklər selinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – Günəşdən gələn enerjiləri 2 Mev enerjili elektron seli parametrləri normal səviyyədə ilə pik səviyyə arasında, enerjiləri 10 Mev-dən yüksək olan proton seli parametrləri isə fon səviyyəsində olmuşdur.

30 aprel tarixinədək enerjisi 2 Mev olan elektron selinin parametrlərinin qiyməti yüksək səviyyəyə qalacağı, enerjisi 10 Mev olan proton seli parametrlərinin isə fon səviyəsində olacağı ehtimal olunur.  

Günəş küləyinin hazırki vəziyyəti və proqnozu – ötən periodda CH HSS (Coronal Hole High Speed Stream- Tac Dəliklərindən Çıxan Yüksək Sürətli Axınlar) təsiri qalmaqdadır. Ümumi maqnit sahəsi 8 nTl,  Bz  cənuba istiqamətlənməklə -7 nTl olmuşdur. Günəş küləyi plazmasının sürəti 480 km/s-dən 650 km/s-ə kimi dəyişmişdir.

30 aprel tarixinədək günəş küləyi parametrlərinin yüksələcəyi ehtimal edilir. 

Geomaqnit sahənin hazırki vəziyyəti və proqnozu –ötən period ərzində qərarlaşmamış səviyyə ilə aktiv səviyyədə olmuşdur.

24 aprel tarixində günəşi tərk etmiş CME və mövcud CH HSS-in mümkün birgə təsirləri nəticəsində 28 aprel tarixində geomanit sahənin G1(mülayim) qeyri stabil qasırğa səviyyəsində olacağı, 29-30 aprel tarixləri üçün azalan CME/CH HSS təsirləri ilə geomaqnit sahənin aktiv səviyə ilə qərarlaşmamış səviyyə arasında olacağı proqnozlaşdırılır. Hazırda geomaqnit qasırğanın gücünü göstərən Kp əmsalı 4-dir. Maqnit qasırğaların baş vermə ethimalı 10-20% arasındadır.

Günəşdə alışmaların baş vermə ehtimalı: 28 aprel 2023-ci il tarixində C sinif alışmalar üçün 85%, M sinif alışmalar üçün 25% və X sinif alışmalar üçün isə 5% -dir.

Kp əmsalı: 28-30 aprel 2023-cü il tarixi üçün Kp əmsalı 2-4 intervalında dəyişəcəkdir.

Kosmik hava: faktlar.

Son X sinif alışma:    X1.2 -             29 mart 2023

Son M sinif alışma:   M1.8 -             27 aprel 2023

Son maqnit  qasırğa: Kp8(G4) –       24 aprel 2023

Qeyd:

1. Kp orta və yüksək enliklərdə proqnozlaşdırılan geomaqnit şəraiti göstərir. Bu qiymətlər 3 saatlıq periodla qarşıdakı 3 sutka ərzində gözlənilən geomaqnit aktivliyi göstərir. Bu qarşıdakı 3 sutka ərzində geomaqnit şəraitin necə olacağını öyrənmək üşün ən sadə imkandır. Proqnozlar gündəlik olaraq SWPC NOAA (Speace  wezther prediction center national oceanic and atmospheric administration - Kosmik hava proqnozu mərkəzi milli okean və atmosfer idarəetməsi)  tərəfindən yenilənir.
2. Alışmalar: A və B sinif alışmalar sakit, C sinif alışma zəif, M sinif alışma güclü, X sinif alışmalar əsas alışmalar sinfidir. Hər sinif alışma 1-dən 9-a kimi fərqləndirilir: A1, A2,..., A9, B1, B2, ...B9, C1, C2,..., C9. X sinif alışmaların növləri isə davam edir. Məsələn: X10 və daha yüksək alışmalar “super X sinif günəş alışmaları” adlanır.

A və B sinif alışmalar Günəş fonunda minimum və maksimum səviyyələrə uyğun gəlir və tədqiqat üçün maraqlı deyildir.

C sinif alışmalar praktik olaraq Yerə təsir edə bilmir.

M sinif alışmalar isə R1-R2 zəif və təsirli olaraq radiadalğaların yayılmasını əngəlləyə bilir və hətta pozulmasına gətirir. Orta M sinif alışmalar günəş radiasiya qasırğası yarada bilir. Güclü və davam edən M sinif alışmalar isə CME (Coronal Mass Ejection – Tac Kütlə Atılması) yarada bilər. Bu, M alışmaların günəşin səthinin hansı hissəsində baş verməsindən asılıdır. 

X sinif alışmalar ən böyük və güclü alışmalardır. Bu sinif alışmalar ildə təqribən 10 dəfə baş verir və əsasən günəş maksimumu vaxtı müşahidə olunur. X sinif alımalar zamanı Yerin gündüz olan səthində radiodalğaların yayılmasına olan maneələr (R3-R5) güclü səviyyədən daha yüksək-ekstremal səviyyəyə qalxır. Əgər bu alışma Yerə yönəlmiş günəş diskinin ortasında baş vermiş olarsa,  bu zaman güclü, davam edici radiasiya qasırğası yaranır və güclü CME meydana gəlir ki, bu da Yerdə güclü (G4) və ekstremal (G5) səviyyədə geomaqnit qasırğa yarada bilər.

Şəkil 1.  Ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 131 Ao (anqstrem) -də Günəşin şəkli (FeVIII, FeXXII, FeXX) və Günəş tacının məşəl oblaştı.		Şəkil 2.  İonlaşmış dəmirin şüalandırdığı uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğu olan 94 Ao-də Günəşin şəkli (FeXVIII) və Günəş tacının məşəl oblastı.
Şəkil 3. Sakit tac fəallığı oblastlarında ionlaşmış dəmirin şüalandırdığı 171 A-ə (FeIX) bərabər ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğunda Günəşin şəkli.		Şəkil 4. Günəşin qaynayan səthindən gələn işıq 304 Ao-də (HeII) dalğa uzunluğunda Günəşin şəkli. Bu spektral xətt xromosferdə ionlaşmış heliumun şüalandırdığı ən uzaq ultrabənövşəyi dalğa uzunluğudur. Kənarlarda protuberanslar meydana çıxa bilər.
Şəkil 5. SDO/HMİ Continuum İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic and Magnetic Imager Continuum İmage-Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnitoqram Skaner davamedici şəkil) - Günəşi müşahidə edən və geostasionar orbitdə yerləşdirilmiş kosmik aparatdan çəkilmiş davamlı bu şəkillərdə günəş alışmalarını müşahidə etmək mümkündür.		Şəkil 6. SDO/HMİ Maqnetogram İmage (Solar Dynamics Observatory Helioseismic nd Magnetic Imager Maqnetogram İmage- Günəş Dinamikası Rəsədxanası Helioseysmik və Maqnit Skaner Maqnetoqram Şəkil) - Günəşdə maqnit sahəsinin dəyişməsi.
Şəkil 7 və 8. LASCO (Large  Angle Specrtometric Coronograph -Geniş Bucaqlı Spektrometrik Koronoqraf) bir başa Günəşdən gələn işığın okult disk vasitəsi ilə qarşısını almaqla, cihazın içində süni şəkildə günəş tutulmasını yaradaraq günəş tacının şəkillərini çəkib qeydə ala bilir. Günəş diskinin mövqeyi şəkildə ortada ağ dairə ilə görünür. Tacın ən mühüm xüsusiyyəti, ümumiyyətlə tac stimerləri-axınlarıdır. Bunlar həm C2, həmdə C3-də görülə bilən radial zolaqlar kimi müşahidə olunur. Bəzən Günəşdən uzaqlaşan və hər iki koronoqrafın giriş sahələrini keçə bilər CME müşahidə oluna bilər. Sağ yuxarı küncdə gizli diski saxlayan dəstəyin mərkəzə çatan kölgəsi görünür. C2-də alınan şəkillər Günəşdən 8,4 milyon kilometrə qədər olan daxili Günəş tacını göstərir. C3-də alınan şəkillər isə daha geniş görüş sahəsinə malikdir. Günəşin 32 diametrinə bərabər məsafəni əhatə edir. Görüntülərin diametri Günəşdən 45 milyon kilometr və ya Merkuri orbitinin diametrinin yarısına bərabərdir. Bu görüntüdə bir çox parlaq ulduzlar da görünə bilər.		Şəkil 9. 28-30 aprel 2023-cü il tarixləri üçün Yerdə maqnit qasırğanın loqarıfmik indeksini xarakterizə edən Kp əmsalının orta qiyməti 2-4 intervalında dəyişəcəkdir.

Kp-nin qiymətlərindən asılı olaraq maqnit qasırğanın gücünü göstərən cədvəl.

https://soho.nascom.nasa.gov/data/realtime-images.html

https://www.spaceweatherlive.com/ru/avroralnaya-aktivnost/avroralnyy-prognoz.html

https://mms.rice.edu/forecast.html